Xatirələr

 


Kənardan baxış


İlya Selvinski “Büllur ürək”

Məlum məsələdir ki, şərabın dadını müəyyənləşdirmək ÜÇÜN bütün çəlləyi içməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Rəsul Rza poeziyasından xəbərsiz, lakin onu tanımaq arzusunda olan oxucuya başlanğıc üçün mən yalnız kiçik bir şeri oxumağı məsləhət görerdim. Hansı dildə yazmaq gərəkdir — sadə yoxsa mürəkkəb kimi qədim bir dilemma ədəbiyyatda nə qədər mübahisələr doğurub. Əgər sadə dildə yazmaq məsləhətdirsə, onda bu hansı sadəlikdir, oğurluqdan da pis olarmı, yoxsa hansısa başqa birisi, xüsusi sadəlik? Lakin baxın Rəsul Rza bu problemə necə gözlənilməz bir aspektdən yanaşır:


Aydındır şerin dili,
İstəyirsən sevincdən,
İstəyirsən qəmdən yaz.
Elə aydındır bu dil,
Nadan yüz yol oxusun,
Yenə bir şey anlamaz.
Necə ağıllı və incədir.

Azərbaycan şairinin sakit Şərq müdrikliyini özündə toplamış siması bu şerin prizmasından necə də aydın hiss olunur. Belə şerin altından Nizami, yaxud Sədi imza qoya bilərdi. Bundan əlavə, hər hansı ölkənin hər bir müasir şairi lirikasında belə bir mirvariyə malik olmaq şərəfindən imtina etməzdi.
Amma Rəsulun yaradıclığının əsası aforistiklik deyil. O, odludur, alovludur. Onun lirikasının köklü əlaməti bütün canlı varlığa ali məhəbbət hissindən ibarətdir. Əlbəttə, bütün sovet şairləri humanistdirlər və Rəsul Rza barəsində humanistdir demək onun haqqında heç nə deməmək kimi bir şeydir. Lakin bu qətiyyən belə deyil. Sözün həqiqi mənasında humanizm onun kitablarının ruhuna hopmuş, o həm böyük, həm də kiçik şəkildə meydana çıxır və hər iki halda Andersenin "şairin büllur qəlbindən" bəhs edən nağılındakı həqiqəti tam şəkildə doğruldur. İldırım barəsində şairlərdəki hansı yazmayıb. Lakin görün Rəsul onun haqqında necə yazır;


Bəlkə bu ildırım
Yüz illik bir çinarı yarı böldü.
Bəlkə bu çinarda,
Hələ palçığı qurumamış yuvada
bir ana qaranquş öldü.


Açığını deyək, oxucu: belə bir qaranquş nə sənin, nə də mənim ağlıma gəlməzdi.
"Qatil" şerində insan baltanın itiliyini yoxlayır və ağacdan budağı kəsir:

Mən dedim:
— İtidir baltan...
Barı ölü barmaqları kimi uzanan
O quru budaqlardan utan!


"Dalğalarda qalan ördək" şerində də mövzu əsasında belə bir mənasız məhvin ittihamı dayanır.
Lakin, insanların əzabı şairin qəlbinə hər şeydən yaxındır. O, canavar aparmış quzunun qorxu hissin acı kədərlə yaşayır, lakin sürüsündən quzu itmiş çobanın kədəri daha acıdır. Rəsul özünəməxsus bir müdriklik və sadəlövlüklə quzuya müraciət edərək deyir:


Ancaq yaxşı ki, bilmədin
bu itkidən
nələr çəkdi çoban,
Düşüb sənin möhnətinə.
Bilsəydin,
ağrına ağrı deməzdin.
Bilsəydi, bəlkə canavar da
heç səni yeməzdi.


İki ayaqlı canavarlar insan əzabının nə olduğunu bilsələr də uşaqcasına sadə sətirləri oxuyub ancaq qımışa bilərlər. Bu təmsilin sadə dilini başa düşmək və qəbul etməkdən ötrü nadan olmamaq azdır, qəlbə malik olmaq lazımdır. Antiinsaniliyə qarşı nifrət Rəsulun "Qızılgül olmayaydı" poemasında böyük qüvvə ilə alışır:


Haqqın yolu nə qədər
İztirablı olsa da,
Keçdik bu yolu.


Burada Rəsul Aristotelin "katarsis"i səviyyəsinə yüksəlir, göz yaşı ilə yuyulmuş olsa da, məğlub olmuş kədəri tam aydınlıq və ümid əvəz edir. Rəsul Rza poemanın epiqrafında
"Qızılgül olmayaydı..."
— deyə hayqırır. Oxucu isə "Şer olmasaydı"... — deyə əlavə edir və belə şerin olmasına, mövcudluğuna sevinir.

 

 

 
     
 

Layihənin iştirakçıları