Xatirələr
|
| Fərəməz
Maqsudov “Böyük şair” |
Xalq şairimiz Rəsul Rzanın bir sənətkar
kimi orta məktəb skamyalarından tanısam da,
bir insan kimi tanışlığımız altmışıncı
illərdə olmuşdur. Bu illərdə Rəsul
Rza yaradıcılığına maraq daha da artmış,
dünyadan erkən köçən alovlu Mikayıl
Müşfıq haqda yazdığı məşhur
"Qızılgül olmayaydı" poeması müəllifə
yeni bir şöhrət gətirmiş, heyranlarının
sayını birə on artırmışdı.
İndiki kimi yadımdadır, "Ədəbiyyat və
incəsənət" qəzetində bu poema ilk dəfə
dərc edilmişdi. Qəzetin az qala yarısını
tutan bu əvvəzsiz sənət incisi ədəbi
mühitimizdə bir fırtına qoparmışdı.
Yenicə üzə çıxmış Mikayıl
Müşfiqə olan sonsuz məbəbbətdən
doğan həsrət şer sevənlərin könlündə
həyəcanlar oyandırmışdı, hamı
bu nakam şairin ömürlüyünə güzgü
tutan əsərlərə maraq göstərirdi.
Məhz Rəsul Rzanın bu poeması müşfiqsevərlərə
əvəzsiz bir ərmağan olmuşdu. Hər
yerdə bu poemadan söhbət gedirdi. Poemadakı
yüksək şeriyyət və yenilməz cəsarət
hamını sarsıtmışdı. Mən də
bu poemanı əzbərləyənlərdən
biri idim. Hara gedirdimsə, ondan parçalar oxuyur, söyləməklə
doymurdum. Şairlə görüşməyi qərara
aldım. Şair dostum Rəfıq Zəkadan Rəsul
Rzanın ev telefonunun nömrəsini öyrəndim.
Zəng çaldım. Ustad mənim zengini mehribanlıqla
qarşıladı. Yazıçılar İttifaqında
görüşəcəkdik... Gəldi, tanış
olduq, xeyli söhbət etdik. Mən ürəyi
dolu idim. Şairin şerini şairə oxuyurdum.
O gülümsədi. Qara dəniz kimi
dalğalanan mavi gözləri təşəkkür
dolu şəfəqlərlə parladı. Əlimi
sıxdı. Poema haqda xeyli danışdıq. Mənə
qaranlıq qalan bir məsələ aydınlandı.
Sən demə, qəzetdə dırnaqlar arasında
verilən Mikayıl Müşfıq şerləri
Rəsul Rzanın imiş. Bu şerlər o qədər
kövrək, o qədər təsirli idi ki, mən
onların həqiqətən Müşfiq tərəfindən
yazıldığını düşünmüşdüm.
Müəllif məni başa saldı ki, poemada "mənə
elə gəldi ki, sən əllərin titrəyə-titrəyə
bir dəftər çıxardın qoynundan, dedin:
ondan qalan yadigar bu dəftərdir... misralarındakı
"mənə elə gəldi ki ..." xitabıma fikir
vermək lazımdır. Sonrakı çaplarda bu
şerlər dırnaqsız verilmişdir. Kim bilir,
bəlkə də söhbətimizin təsiri olmuşdu.
O gün mən ustadı evlərinədək
ötürdüm. Sonralar tanışlığımız
yaxınlığa çevrildi. Rəsul Rza Azərbaycan
Ensiklopediyasının baş redaktoru olduğu illərdə
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Rəyasət
Heyətinin iclaslarında çox zaman yanaşı
otururduq. 0 məni "Fərəməz Maqsud" deyə
çağırardı. Bəzən də "Cavidin
eloğlusu" deyərdi. Rəsul Rza ensiklopedik kamala
malik fılosof şair idi. Mən onun bu qədər
geniş məlumata, dərinbiliyə, zəngin dünyagörüşə
malik olduğuna heyran kəsilmişdim. Hansı sahədən
desən danışirdı. Həm də kamil mütəxəssis
kimi. Bir dəfə mən Şah İsmayıl Xətayi
barədə nə fikirdə olduğunu soruşdum.
Sən demə, ustad Şah İsmayıl Xətayinin
də aşiqi imiş. "Ədəbiyyatşünaslarımız
onun halal qiymətini verməmişler" cümləsi
indiki kimi yadımdadır. Ustad Şalı İsmayılı
istər siyasi-ictimai xadim kimi, istərsə də
sənətkar kimi bənzərsiz adam sayırdı.
Xətayinin "Dəhnamə"sini, qəzəllərini,
qoşmaları ağız dolusu tərifləməklə
yanaşı, onun Azərbaycan poeziyasında tutduğu
mövqeyi layiqincə dəyərləndirən
Rəsul Rza, onun özundən sonra gələn şairlərə
olan danılmaz təsiri haqda da xeyli danışdı.
O deyirdi ki, Şah İsmayıl Xətayi şer
dilinin sadələşməsi işində misilsiz
rola malikdir. Vidadinin, Vaqifin, Zakirin, Natəvanın
həqiqi müəllimi Şah, İsmayil Xətayi
olmuşdur. Həm əruzda, həm də hecada gözəl
sənət inciləri meydana qoyan Şah İsınayıl
XVI əsr Azərbaycan şerinin ən parlaq ulduzlarındandır.
Sonra Xətayinin bir beytini əzbər söylə
Biz əzəldən ta əbəd ıneydana
gəlmişlərdəniz,
Şahi-mərdan eşqinə mərdanə
gəlmişlerdəniz!
Rəsul Rza bir dəfə Həsonoğlunun
"Apardı könlümü bir xoş qəmərüz
canfəza dübər. Nə dilbər, dübəri-şahid,
nə şahid şahidi-sərvər" beyti ilə
başlayan məhşur qəzəli haqda söz
saldı. Və "bu qəzəl Nizamiyə nəzirədir"
dedi. Mən təəccübümü gizləmədim:
"Axı bu vaxtadək bu barədə yazan olmamışdır?"
Ustad: elə isə qulaq as — dedi.
Şodəm bər surəti-aşiq ke,
bər mən mikənəd qovğa,
Nə surət, surəte-dübər,
çe dilbər, dilbəre-ziba!
Təəssüf ki, yadımda bircə
bu beyt qalmışdır. Bu Rəsul Rzanın kəşfi
idi. Bilmirəm, sonralar bu barədə yazdı, yazmadı?
Ancaq "Mənim fikrimcə" adlı məqalələr
kitabında bu beytə rast gəlmədim.
Şairi ən çox düşündürən
və əsəbiləşdirən məsələlərdən
biri də tədqiqatçılarımızın
fars dilli ədəbiyyatımıza müraciəti
idi. O, hər zaman söyləyirdi ki, bizim fars dilli
ədəbiyyatımız barədə danışmağa
vaxtımız qalacaq. Hələ ki, ana dilli şerimizdən
bəhs etməliyik. Bu baxımdan Mirzə Şəfı
Vazeh haqda yazılan saysız əsərlərə
lüzum yoxdur — deyərdi. Aşıq şerinin
kokləri barədə bəhsə başlarkən,
Yunus İmrə ilə Qaracaoğlan, Dadaloğlu
ilə Cövheridən yana-yana danışır,
foMorşüuaslanraızm Qurbanidən o yana getmədiklərindən
gileylənər- di. O deyərdi ki, Yunus Əmrə
də, Qaracaoğlan da, Dadaloğlu da, Cöv-bəri
də bizim ana dilimizdə yazmışlar. Bu şairlər
Aşıq Alının, Ələsgərin ustadları
olmuşlar. Onlara xor baxmaq milli şerirnizin qaynaqlarını
danmaq deməkdir. Aşıq Mirzənin repertuarında
məhz bu şairlərin əsərləri olduğunu
xatıırlayır, o gözəl saz ustasının
səsini lentə köçürmə-yənləri
qınayırdı. Xalq şeri, saz şairleri Rəsul
Rzanın dilinin əzbəriydi.
Rəsul Rza sözün əsl mənasında
xalq şairi idi. Belə ki, dilimizin bütün incəliklərini
dərindən qavramış, canlı xalq dilində
sıx-sıx işlənən, ədəbi dilə
keçməyən saysız sözlərimizi şerinə
gətirməkdən zövq alardı. Ərəb,
fars sözlərini bol-bol şerə gətirən,
arxaik sözlərdən ruhlanan başabəla müəllifələrə
qızardı. Məncə, onu satira yazmağa vadar
edən də bu üzüntü idi. Bubaxımdan
"Şer dili" səciyyəvidir.
Vətəndaş şairi xalqın dili
düşündürürdü. Hər zaman bu
üzdən gileylənərdi. 1967-ci ildə çıxmış
hansı şer kitabında isə xeyli yanlışlığa
yol verilmişdi. Həmin kitabı mənə göstərib,
gör nə günə salıblar şerlərimi
dedi. Bu da yaxşı yadımdadır ki, "Azərbaycan"
jurnalında Asif Əfəndiyevin məqaləsində
şairin şerləri təhriflə verilmişdi.
Ustad "tənqiddən qorxmuram, öyrəncəliyəm!
Ancaq insafları olsun, heç olmazsa məndən
gətirdikləri misalları düz çap eləsinlər.
Buna dözmək çətindir!" söylədi.
Bir dəfə ustada bulvarda rast gəldim.
Yaman tutulmuşdu. Səbəbini soruşdum. Sən
demə Yazıçılar qurultayında ədəbiyyatşünas
Seyfulla Əsədullayev azərbaycanca məruzə
edibmiş. Rəsul Rza yaman əsəbiləş-mişdi.
"Canım, bu adam dilimizi bilmir. Nə üçün
onu xitabət kürsüsünə çıxarırlar?
Cümlələr dolaşıq, fikirlər qaranlıq,
üzündən belə oxuya bilmirdi. Belə adamlara
yerini göstərmək lazımdır" dedi. Mən
onu sakit etməyə çalışdımsa da,
bacarmadım. O, dedikcə həssas insandı.
Rəsul Rzanın gənclərə göstərdiyi
qayğı və nəvaziş haqda çox yazmaq
olar. 0, gənclərin yaradıcılığını
ardıcıl şəkildə izləyir, inamı
olduğu şairlərin qolundan tutur, əsərlərinin
üzə çıxması üçün əlindən
gələni əsirgəmirdi. Onun yazdığı
"uğurlu yollar bir kitab təşkil edər. O, istedadlı
gənclərin mənəvi atası idi. Bu cavanlar
içərisində əruzda, hecada və sərbesldə
yazanları var idi. Rəsul Rza bu gün artıq
ədəbi ictimaiyyətimiz tərəfindən
tanınan onlarla şairin Azərbaycan Yazıçılar
ittifaqına üzv qəbul edilməsinə zəmanət
vermişdir. Bu şairlər bu gün öz ustadalırını
rəğbətlə xatırlayır, ona sevgi dolu
şerlərini həsr edirlər.
Böyük şair və böyük
insan Rəsul Rza şersevənlərin könlündə
hər zaman yaşayacaqdır. Bizim xalq isə şersevər,
şair xalqdır.
11 aprel, 1985-ci il.
