Xatirələr
|
| Kələntər
Kələntərli “Tanıdığım
Rəsul Rza” |
Bəri başdan onu deyim ki, əgər
hər kəs özü ola bilsəydi, dünyada
bir nəfər də maraqsız adam qalmazdı.
Şübhə yox ki, ədəbiyyatda da belədir.
O poeziya, o nəsr əsərləri maraqlıdır
ki, onlarda şairin, nasirin özlüyü, şəxsiyyəti,
mənliyi var. Bu mənada, əgər mən Rəsul
müəllimi şəxsən tanımasaydım,
onunla beç vaxt ünsiyyətdə olmasaydım
da poetik əsərlərini oxuyardım, bilərdim
ki, o necə insan, necə vətəndaş, necə
şair-sənətkar olmuşdur. Deyirəm, nə
yaxşı ki, həm mənim, həm də yaşıdım
yazarlardan çoxunun ədəbi müəllimləri
olmuş S.Vurğun, S.Rüstəm, O.Sanvəlli,
M.Rahimlə bir sırada, adı hər zaman, hər
yerdə böyük hörmətlə çəkilən
bənzərsiz şairi çoxdan, həm də yaxşı
tanıyırdım.
Poeziya sənətinin mahir bilicisi, kamil
ustası olan qüdrətli şair, bu sənətə
gəldiyi ilk günlərindən sərbəst
şer uğrunda mübarize aparmış; "primitiv
şeytanların çox ciddi, haqsız və ədalətsiz
müqavimətlərinə rast gəlsə də,
əzablara, işkəncələrə düçar
olsa da, bir an belə geri çəkilməmiş,
ruhdan düşməmiş, qürurunu sındırmamış;
çoxqəlibli, çoxçalarlı Azərbaycan
poeziyasında bu yeni şer qəlibinin əsas yaradıcısı
və ən görkəmli nümayəndəsi
kimi məşhurlaşmışdı. Böyuk
iftixar hissi ilə demək olar ki, bu gün Azərbaycan
şairi Rəsul Rzanın adı, dünya ədəbiyyatında
sərbəst şerin yaradıcıları U.Uitmen,
E.Verxara, V.Nezval, N.Hikmət, P.Neruda kimi bəşəri
şairlərlə bir sırada dayanır.
1960-cı ilin may ayında Rəsul müəllimin
50 yaşı tamam olmuşdu. Onda əməkdaşı
olduğum "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin
Sabir adına kitabxanada təşkil etdiyi "ədəbi
məclis"ə rəhbərlik edirdim. Kitabxana sevimli
şairin ad gününü qeyd etməli idi. Tədbirin
təşkili də mənə həvalə olunmuşdu.
Şairlə görüşüb razılığını
alandan sonra, həyat və yaradıcılığı
haqqında məruzə hazırlayırdım. Onda
hər gün görüşdüyüm şair
qardaşım Əli Kərim yerlisinin yubileyi münasibətilə
"Şair" adlı ithaf şeri yazmışdı.
Onu da deyim ki, Ə.Kərim hər adı şair
olana şer ithaf edən deyildi. O vaxt hələ
çap olunmamış həmin şeri ondan alıb
məruzəmə daxil etmişdim. Poeziyasının
yolu "İdrakın zirvəsindən, hissin yanğınlarından
keçən" bir şairdən bəhs olunan şer
bu misralarla bitirdi;
"Onun ömrünün yolu,
Bir əbədi yazadır;
O, sözlər sərkərdəsi,
Fikirlər qəhrəmanı,
Şair Rəsul Rzadır".
Bəli, günlərin bir günü şairin 50
illiyini kitabxananın oxu zalında özünün.
və çoxsaylı pərəstişkarlarının
iştirakı ilə qeyd elədik. Məruzə
və çıxışlardan sonra, söz o zaman
hər yeni şeri ilə bizi sevindirən, totalitar
rejim dövrü olsa da, özünün əsl
insani zənginliyinə qayıda bilmiş R.Rzaya
verildi. Şair olduqca məzmunlu, mənalı, hərarətli,
hər sözü təravətli bir nitq söylədi.
Mənə elə gəlirdi ki, şair keçib
gəldiyi ibrətli, kəşməkəşli
həyat yolundan, yaradıcılıq axtanşlarından
danışacaq. Amma yox. Zalda çoxlu şer həvəskarlarının
oturduğunu nəzərə alan ustad, yeni Azərbaycan
şerinin böyük yaradıcısı Sabirdən
söhbət saldı. O, texminən belə deyirdi:
elə sənətkarlar var ki, xalqın adını
ucaldır, xalqın tanınmasında tarixi rol oynayır.
Xalqın könül tərcümanı olur. Onun
şöhrət və şərəfini artırır.
Sabir belə sənətkarlardandır. Sabirin dərdi—xalqın
dərdi, Sabirin sevinci—xalqın sevinci idi. Bu gün
biz bu sözləri heç bir tərəddüd
etmədən R.Rzanın özünə də şamil
edə bilərik. Həmin sevincəkli gündə
mən onun xarakterindəki bir cəhəti—sərtliyi
kəşf etdim. Elə ki, məclis sona yetdi, növbə
şəkil çəkənə çatdı, gördüm
ki, üzlü gənc şairlərdən bir neçəsi
dabanbasma şairin sağında, solunda peyda oldu.
Mən kənarda qaldım. Rəsul müəllim
sağ böyrünə pərçimlənmiş
bir "həyalını" hirslə özündən
kənarlaşdırdı. Üzünü mənə
tutub: bu tədbirin zəhmətini çəkmisən,
dedi, gəl yanımda dayan. Təəssüf ki,
o şəkil indi məndə yoxdur. Hər halda
ya şairin arxivində, ya da bir kimsədə qalmamış
olmaz.
0 gündən aramızda yaxşı
ünsiyyət yaranmışdı. Harda rastlaşsaq
səmimi salamlaşar, hal-əhval tutardıq. Bir
gün redaktorumuz Cəmil Əlibəyov mənə
makinada iki intervalla yazılmış 25 səhifəlik
bir yazı verdi. Dedi, ki, bunu Rəsul Rza göndərib.
Oxumuşam, qəzetimiz üçün çox uzundur.
indicə zəng vurmuşam, get, evdə səni
gözləyir. Demişəm ixtisar eləsin, ancaq
bir nömrəlik saxlasın, sonra götür gəl,
çap edərik. Gənc şair (indi tanınmış
ədəbiyyatşünas alim) Şamil Salmanova
ünvanlanmış bu məktubu yolda diqqətlə
oxudum. Ustad sənətkar gənc qələm dostunun
hələ işıq üzü görməmiş
bir neçə şerini və bir poemasını
saf-çürük etmişdi. Ona xatırlatmışdı
ki, poeziya ən çətin, ən çox səbr,
dözüm, zəhmət, cəsarət, qeyrət,
inadkarlıq tələb edən bir sənətdir.
İlk gənclik çağlarında bu sənətə
həvəs göstərənlər minlərlə
olsa da, onlardan biri, ya ikisi istəyinə çata,
ya da çatmaya. Bu məktubda Şamillə yanaşı
onun yaşıdlarının da payı vardı.
Nə isə... Getdim Rəsul müəllimin hüzuruna.
Yazını məndən könülsüz aldı.
Baxışradan hiss etdim ki, redaktordan inciklidi, ixtisar
ürəyincə deyil. Bir ağızucu qalsın,
sonra baxaram, dedi. Heç nə deyə bilmədim.
Bir stəkan çay içdim. Sonra sağollaşıb
işə qayıtdım. Aradan bir ay keçdi. Yazı
gəlmədi. O vaxt istedadlı gənc yazıçı-jurnalist,
aramızdan vaxtsız getmiş Şamil Xurşud
"Azərbaycan gəncləri"ndə ədəbiyyat
şöbəsinin müdiri, men də onun ədəbi
işçisi idim. O, şairin yubileyi münasibətilə
"Qələm başını əyəndə"
adlı çox səmimi, isti bir məqalə yazıb
qəzetdə çap etdirmişdi, Sən demə,
Rəsul müəllim ona zəng vurub gileylənib.
Onda Şamil redaktorla danışdı. Onun təkidi
ilə bir də hörməti şairin evinə
yollandım. Xeyli yalvar-yaxardan sonra güc-bəla
ilə yazını geri aldım. Yolda gələ-gələ
göz gəzdirdim. Heç bir vergülünə
də toxunmamışdı. "Yolun çətinliyi
səni qorxutmasın!" adlı həmin məktub
necə yazılmışdısa eləcə də
qəzetdə çıxdı. Oxucuların da böyük
marağına səbəb oldu.
60-cı illərin başlanğıcında
şerimizə müxtəlif üslublarda yazan, müstəqil
düşüncə tərzi ilə biri digərindən
seçilən istedadlı cavanlar gəlmişdi.
Onların arasında ənənələrə
sadiq qalanlar da, qalmayanlar da vardı. Bu ümidli cavanlardan
bəzilərinə S.Rüstəm, O.Sanvelli, M.Rahim,
N.Xəzri, bəzilərində də R.Rza himayədarlıq
edirdi. Birinə "Uğurlu yol" birinin ilk kitabına
"ön söz" yazır, respublika qəzetlərinde
uğurlarından, büdrəmələrindən
bəhs edən məqalələr, resenziyalar çap
etdirirdi. Etiraf etmək lazımdır ki, bu sahədə
R.Rzanın fəaliyyəti də, qayğıkeşliyi
də seçilirdi. Savadı da, bilgisi də, intellektual
səviyyəsi də üstün idi. Onun əli
"Pravda" və "İzvestiya" kimi Moskva qəzetlərinə
də çatır; istedadına şübhə
etmədiyi Ə.Kərim, S.Əsəd, İ.İsmayılzadə,
F.Sadıq, F.Qoca, Y.Həsənbəy, V.Nəsib,
A.Abdullazadə, Ə.Salahzadə, V.Vəkilov, R.Rövşən,
Ç.Əlioğlu, V.Əziz, T.Taisoğlu və
başqa gənclərin adlarını ümumittifaq
oxucusuna da tanıtmağa səy göstərirdi.
Onda bəzi yaşlı yazarlar öz qısqanclıq
hisslərini gizlədə bilmirdilər. Heç də
təsadüfi deyildi ki, R.Rzanın "İzvestiya"
qəzetinin 1964-cü ilin 6 sentyabr sayında çap
olunmuş "Müxtəlifler və yaxşılar"
məqaləsindən narazı qalan S.Rüstəm
və N.Xezri "Ədəbiyyat və İncəsənətdə
çap etdirdikləri "Qayğı və tələbkarlıq"
yazısında gəncləri "ifrat dərəcədə"
təriflədiyinə görə şairi qınayırdılar.
Onlara cavab olaraq həmin qəzetdə "Qayğı
sözü və qayğı özü" yazısı
ilə çıxış edən R.Rza da öz
növbəsində Ə.Kərimi, F.Qocanı, İ.İsmayılzadəni,
Ə.Salahzadəni "İfrat" tənqidlərdən
qoruyur, şerlərindəki yeniliyə yüksək
qiymət verirdi.
"Dəniz və məhəbbət" adlı
poeması nəşr olunmuşdu. "Literaturnaya qazeta"nın
1965-ci ilin 16 yanvar sayında yazıçı Çingiz
Hüseynovun "Neftÿnıe kamni i nabor şablonov" adlı
bir məqaləsi çıxdı. Çingiz o boyda
poemanı yıxıb, sağına da, soluna da sürümüşdü...
Təsadüfən bir vaxt işlədiyim qəzetin
redaksiyasına getmişdim. Məqaləni oxumuş
redaktor mənə dedi ki, bunu Rəsul Rza yazmışdı,
bizə gətirmişdi, mən də çap etmədim.
Sən ruhdan düşmə, özünü elə
al, tutarlı bir cavab yaz, mən çap edərəm.
Bu sözləri elə inamlı dedi ki, mən də
ürəkləndim, eləmədim tənbəllik,
cavab əvəzinə "Gənclik, ənənə
və novatorluq"adlı əhatəli bir məqalə
yazdım. Adından da göründüyü kimi
məqaləni tamam başqa səpkidə, başqa
istiqamətdə, Çingizin adını çəkmədən,
yazısına da bir işarə belə vurmadan ərsəyə
gətirmişdim. Bir-iki yerdə ədəbi gəncliyin
qayğıkeşi, simsarı kimi Rəsul müəllimin
adı çəkilsə də, orda ustadın könlünə
toxunan güldən ağır bir kəlmə də
yox idi. Əksinə, bu və ya başqa şəkildə
mən də onun mövqeyində dururdum. Məqaləm
"Azərbaycan gəncləri"nin 1965-ci ilin 19 fevral
sayında işıq üzü gördü, kaş
görməyəydi. Oxudum, öz yazımı özüm
tanıya bilmədim. Sevinmək əvəzinə
sarsıldım. Sonra məlum oldu ki, məqalənin
mənə məqsədli yazdıran şəxs
əvvəl özü öz istəyincə, sonra
da onunla himi-cimi bir olan məhşur şairlərdən
biri (yaxşı ki, hər ikisi sağdır) yazımın
üstündə əməlli-başlı "cərrahiyyə"
əməliyyatı aparıb, çoxlu ixtisarlar və
bir qədər əlavələr edib. Nəticədə
"novatorluq sözünü üzünə qalxan
tutub ədəbi gəncliyin xəlqi sənət
yolundan sapdıran" xalq şairi R.Rzanın əleyhinə
çevrilmiş bir yazı qəzet səhifəsinə
çıxıb. Qəzetin həmin sayı oxuculara
çatan gündən ta noyabırn 4-nə qədər,
hər yerdə Rəsul müəllimin gözündən
yayınmağa çalışdım. Noyabrın
5-də yazıçıların V qurultayı açıldı.
Bir gün qabaq mandatının almaq üçün
İttifaqa getmişdim. Başda S.Rüstəm olmaqla
yazarların bir dəstəsi məsləhətçilər
otağında O.Sarıvəllinini yanına yığışmışdı.
Birdən Rəsul müəllim də otağa girdi.
O, otaqdakılarla bir-bir görüşməyə
başlayanda növbə hələ mənə
çatmamış S.Rüstəm özünəməxsus
şuxluqla dedi ki, Rəsul, olan olub, keçən
keçib, mənimlə barışmısan, Kələntərlə
də banş.
Günahsız "günahkar" şagirdindən
inciməyə haqqı olan ustad üzümə
bir çəpəki nəzər saldı. Ömrümün
sonuna kimi unuda bilməyəcəyim, yeddi sözdən
ibarət bir cümlə işlətdi. Sonra mənə
də əl verdi. Beləcə, xalq şairi S.Rüstəm
xalq şairi R.Rzanı mənimlə barışdırdı.
Onda ürəyimin rahatlığı bir qədər
özünə qayıtsa da, imkan tapıb deyə
bilmədim ki, Rəsul müəllim, o məqalədə
sizin adınıza ünvanlanmış tikanlı,
bibərli ibarələrin yiyəsi mən yox, fılankəsdir.
İndi nə demək olar, o gün də, o anlar
da illərin arxasında qalıb...
Qoy ölməz şairin ünvanına
tikanlı, bibərli sözlər deyənlər
və bundan sonra da deməyə hazırlaşanlar
yaxşı-yaxşı eşitsin: Rəsul Rza çox
ayıq, çox həssas, çox uzaqgörən
şair olub. O, Kremlin siyasətini hamıdan əvvəl,
çoxlarından çox yaxşı başa düşmüşdü,
dərk etmişdi, anlamışdı. O, doğma
xalqını qəflət yuxıısundan ayıltmaq
üçün əlindən gələni əsirgəmirdi.
Şairin gücü nəyə çatırdı?
Ancaq qələminə. Onun qələminin də
başını dik tutan vaxtları çox az olub.
Bilməyənlər heç olmasa indi bilsin: Arazın
o tayından Samurun o tayına kimi; Dəlidağın,
Murovun, Babadağın, Şahdağın ətəklərindən
Xəzərin sahillərinə qədər (qədim
Borçalı mahalı da daxil olmaqla), bütün
bu ellərdə, bu obalarda, bu bölgələrdə
yaşayan yüz minlərlə insanı Bakıya
— Azadlıq meydanına axışıb gəlməyə
hazırlayan, onları kommunizm xülyasından ayıran,
ürəkləndirən cəsarətləndirən;
kürsüyə qalxan natiqlərin dilinə kəsərli
söz verən Rəsul Rzanın əsərləri
də olub. Daha buna kimin nə sözü ola bilər?
Bunu da anlamamaq və qanmamaq bir kərə yox, milyon
kərə ayıbdır!..
