Rasul Rza

Rəsul Rzanı tanıyırsınızmı? XX yüz il Azərbaycan şerinin ən böyük nümayəndələrindəndir. Bu şerin müasirləşməsində önəmli təşəbbüsləri olan şəxsiyyətdir. Rəsul Rzanı nə zaman gördüm? 70-ci illərin əvvəllərində Moskvada olduğum vaxt? Yoxsa yenə də Moskvada daha sonrakı səfərlərimdən birində? Yaddaş bəzən adamı çaşdırır, illər bir-birinə qarışa bilir. Amma Moskvada bir xəstəxanada, oğlu, məhşur yazıçı və mənim sevimli dostum Anarla birlikdə Rəsul Rzanı ziyarət etməyimiz dəqiq yadımdadır. O görüşümüzdə böyük Azəri şairi ona daha öncə göndərdiyim şer kitabımdan söz açmış, bir şerimdəki xüsusiyyətlərlə bağlı ondan əvvəl heç kəsdən eşitmədiyim incəliklə və bilgiylə dolu sözlər söyləmişdi mənə.

Moskvaya vardığımız gün soruşmuşdum:
- Sovetlər Birliyinin indi ən məhşur şairi kimdir?
Bir az düşündükdən sonra:
- Rəsul Rza – demişdilər.
Mənsə Yevtuşenkonun, Voznesenskinin adının çəkiləcəyini sanmışdım.
- Başqa?
- Rəsul Həmzət.
- O kim?
- Dağıstanlı bir ozan.
Romançılarını soruşaq dedim:
- Ən məhşur romançınız?
- Çingiz Aytmatov.
Rəsul Rza ilə bir neçə axşam öncə Yasnaya Polyanadan (Tolstoyun kəndindən) qayıdandan sonra tanış olmuşduq, mən bir az xəstəydim, ayaqüstü danışıb ayrıldıq. Bu axşam birlikdə yemək yeyəcəyik. Babayev və Aleksandrov da var. Rəsul Rzanın otelində buluşduq küçəyə çıxdıq. Mən Rəsul Rza ilə ağır-ağır arxadan gedirdik. Müxtəlif məzmunlar üzərində dururuq, uzun sükutlarla danışır Rəsul Rza, mən də “Vaz keçdi bu məzmunun üzərində dayanmaqdan” deyə düşünmək istərkən məzmunu can evindən qavrayan ən açıqlayıcı sözü bulur. Doğru, içdən, duyğulu və inandırıcı. Şəxsiyyəti hörmət oyandırır. Şerlərinə maraq edirəm için-için.

Rəsul Rza elə şairlərdəndir ki, Azərbaycan deyil, bütün Sovet poeziyası ənənəsinə novatorluq gəritib.

Poeziyada novatorluq nə ilə ölçülür? Bu sorğuya təxminən belə cavab vermək olar: poeziyanın zəngin forma və məzmunundakı yeni imkanlarla. Rəsul Rza da bu yeni imkanlara arxalanaraq yaradır. O, həmişə şerin dil elementini, ölçü, qafiyə elementini yeniləşdirir, zənginləşdirir. Özü də təkcə Azərbaycan deyil, bütün Sovet poeziyasında. Məzmununa gəldikdə isə şairin yeni kitabından bir misal gətirmək istəyirəm. “Qızılgül olmayaydı” poeması şəxsiyyətə pərəstiş dövründə bir insanın faciəli taleyindən bəhs edir. Poema 1960-cı ildə yazılıb. 1961-ci ildə isə dərc edilib. Bu, Sovet ədəbiyyatında ilkin yazılmış əsərlərdən biri olub. Mövzu baxımından gərəkli və bizim hamımızı narahat edən məsələdir.

...Şair adi günləri elə təsvir edir ki, onun poeziyasında hər yan gur işığa qərq olur. Şair – səadət axtarandır. O, həyatımızdakı, bizim ömrümüzdəki xoşbəxtliyi axtarıb üzə çıxarır.

Rəsul Rzanın sevib qələmə aldığı insanlar tikintilərdə çalışan sadə əmək adamları, Bakı neftçiləridir. Rəsul Rza filosofdur. “İki buruğun söhbəti” şeri ilk baxışda olduqca sadə və adi görünür. Ancaq onlar haqqında, həyat , nəsillər, gələcək haqqında və onların cavabdehliyi barədə nə qədər gözəl deyilmişdir.

Nazim Hikmətin İtaliya qəzetinə verdiyi müsahibədən.

Şəxsiyyətə sitayişin mədəniyyət sahəsində nəticələri Sovet İttifaqının milli respublikalarında daha az görünür?

- Mən belə deməzdim...Bir məsələni də qeyd etmək istərdim. Sovet sənəti haqqında məqalə və monoqrafiyaları oxuyarkən, bəzən ona diqqət edirsən ki, gənclərin sənətə gətirdikləriylə əsl novatorluq nümunələri qarışıq düşür. Axı, həqiqi səciyyələnən əsərlər tək bir gənclər tərəfindən yaradılanlar deyil. Çox vaxt həqiqi yenilik qırx və əlli yaşlıların qələmindən çıxır. Müharibədən sonrakı birinci onilliyə məxsus ən yaxşı sovet sənət ənənələrinin dirçəlməsində Sovet İttifaqının müxtəlif respublikalarından əlli yaşlı sənətkarlar iştirak edirlər (o yerlərdəki bu ənənələr bu, ya digər dərəcədə mövcud idi). Azərbaycan şairi Rəsul Rzanı misal gətirə bilərəm. O, Sitayişə pərəstiş illərində Azərbaycan xalqının bəxtinə düşən faciələri əks etdirən çox maraqlı bir poemanın müəllifidir. Poezianın baş qəhrəmanı şair özüdür. Rəsul Rzanın yaradıcılığında forma cəhətdən yeniliklər çoxdur. Yeri gəlmişkən deyim ki, heç də gənc olmayan, amma forma axtarışlarında, məsələn, Yevtuşenkonun elədiklərindən qat-qat maraqlı işlər görən şairlər indi az deyil.

Nazim Hikmət İtaliya jurnalisti Covanni Krino ilə “Realta Sovetika” jurnalında (1963-cü il yanvar) dərc olunmuş müsahibəsindən. “Oqonyok” jurnalından N 10, mart 1987-ci il nömrəsində həmin müsahibənin ruscaya tərcüməsi dərc olunmuşdur.

Интервью с Назымом Хикметом, взятое у него для итальянского журнала "Реальта Советика" журналис¬том Джованни Крино в январе 1963 года.

- Последствия культа личности в области культуры сказались меньше на национальных республиках Советского Союза?

- Я бы не сказал... Вот еще что хотелось бы отметить. Читая статьи и монографии о советском искусстве, иногда обращаешь внимание на смещение того, что ново, поскольку привнесено молодыми, и того, что является собственно новаторским. Ведь не всегда то, что создано молодыми, отличается подлинной новизной, часто подлинно новое выходит из-под пера сорокалетних или пятидесятилетних художников. В возрождении лучших традиций советского искусства первого послевоенного десятилетия участвуют и пятидесятилетние художники из разных республик Советского Союза (тех, где в той или иной степени традиции существовали), например; азербайджанский поэт Расул Рза, автор интереснейшей поэмы, повествующей о невзгодах, которые выпали в период культа на долю азербайджанского народа. Главный герой ее - сам поэт. В творчестве Рзы много нового и с точки зрения формы. Впрочем, поэтов отнюдь не молодых, чьи поиски в области формы гораздо интереснее того, что делает, скажем, Евтушенко, сейчас немало.

Azərbaycanın müasir Sovet yazarları arasında müqayisə edilməyəcək şairlik qüdrəti və həssas daxili aləmiylə çoxdan bəri oxucularının diqqətini çəkməkdə olan Rəsul Rzanın son aylarda nəşr olunan şerlərinin bu cəhətdən önəmlə üzərində durmağa dəyər. 1959-cu il fevral ayında çap olunan bu şerlər Azərbaycanda böyük bir hadisəyə çevrildi. Haqqında danışdığımız şerlər qızıl tənqidçilərdən başqa bir çox Partiya çevrələrini də çox narahat etmişdir ki, bu hadisənin əks-sədası hələ də davam etməkdədir. Təqribən 40 illik həyatdan bəri sözdə “ən bəxtiyar insanların yaşadıqları bir cəmiyyət”də - Azərbaycan Sovet Kommunist cəmiyyətində - daxildə və xaricdə yapılan propoqandadan sonra, eyni cəmiyyətə mənsub bir yazarın günlərin birində ortaya çıxaraq “burada insanların ölümü cana minnət bildiklərini” göstərmək surətiylə bu cəmiyyətin həqiqi mənzərəsini təsvirə təşəbbüs etmiş olması qızıl idarəçiləri özlərindən çıxarmağa kafi gəlmişdir. Dərhal qələmə sarılan münəqqidlər “İnsan” şerini yaylım atəşinə tutdular. Həssas bir şairin “çürük bir fəlsəfə ifadəçisi” və ya “insanlara qarşı iftiraçılıq” kimi töhmətlər altında qalması hər şeydən öncə Sovet kommunist cəmiyyətinin üzərində qurulduğu şikəst bir zehniyyətin məhsuludur. “Kommunist” qəzetinin şair Rəsul Rzanın son şerlərini şiddətli tənqid edən məqaləsində şairin “Sığorta” başlıqlı şeri üzərində də xüsusi durulmaqdadır.”

“Sovet Azərbaycanında tənqidlərə hədəf olan bəzi şerlər üzərdində araşdırmalar”. (Azərbaycanlı mühacir Süleyman Təkinerin bu məqaləsi 1959-cu ildə Münxendə türkcə nəşr olunan “Dərgi” adlı jurnalda çıxmışdır)

Vladimir Aleksandroviç Luqovskoyun başçılığıyla bizim, əsasən Ədəbiyyat İnstitutunun tələblərindən ibarət olan bir dəstə gənc şairi Azərbaycan antologiyasını çevirmək üçün 1937-ci ilin isti yay günlərində Bakıya gəlmədiyimiz indiyə kimi yadımda qalıb. Yəqin ki, bu tərcümə işində Səməd Vurğun, Rəsul Rza kimi gözəl müasirlərimizlə sonralar dostluğa çevrilən tanışlığımızın da böyük rolu oldu.

Rəsul Rza öz fikirlərini, dərin, səmimi hisslərini kamil şəkildə ifadə etmək üçün daim axtarışda olan bir şairdir. Onun ilhamının əhatə etdiyi geniş aləm iztirab və əziyyətlərlə, insanın ən ali və nəcib sifətlərinə məhəbbətlə, mərdliklə doludur. Xalqların mübarizəsinə şairin həsr etdiyi şerlər, sözün ən gözəl mənasında, beynəlmiləl mahiyyətə malikdir.

Onun şerləri və “Vəfa” pyesi Böyük Vətən müharibəsində ümumxalq hünəri kimi bəhs edir. Burada qəhrəmanlıq əzabla, düşmənə qarşı nifrət Vətən məhəbbəti ilə yanaşıdır, qoşadır.

Расул Рза – поэт вечных поисков, зрелого выражения мысли, глубоких, искренних чувств. Широкий мир, охваченный его вдохновением, полон болью и негодованием, мужества и любви ко всему по-человечески высокому.
Его стихи, посвященные борьбе народов, интернациональны в лучшем смысле этого значения. Его стихи и пьеса “ Вефа” говорят о Великой Отечественной войне, как о всенародном подвиге, где героизм живет рядом со страданием, ненависть к врагу – рядом с любовью к Родине.

Aydındır şerin dili
İstəyirsən sevincindən,
İstəyirsən qəmdən yaz.
Elə aydındır bu dil
nadan yüz yol oxusa,
yenə bir şey anlamaz.

Nə qədər iti və incə deyilmişdir. Bu şerdə Şərqin təmkinli müdrikliyi canına hopmuş Azərbaycan şairinin siması nə qədər aydın hiss olunur. Belə şerin altında Nizami və ya Sədi imza qoya bilərdilər. Yəni hər hansı bir ölkənin hər hansı müasir şairi də öz lirikasında belə incinin olması şərəfindən imtina etməzdi.

...Взгляните, с какой неожиданной стороны подходит к этой проблеме Расул Рза:

Как прост поэзии язык-
О радости ли пишешь стих,
О горе или о надежде,-
Он прост и ясен до того,
Что дай сто раз прочесть невежде
И не поймет он ничего!

Как это остроумно и тонко. И как явственно чувствуется сквозь это стихотворение облик азербайджанского поэта, впитавшего в себя спокойную мудрость Востока. Под таким стихотворением мог бы подписаться Низами или Саади. Впрочем, ни один современный поэт любой страны не отказался бы от чести иметь в своей лирике такую жемчужину.

Илья Сельвинский
“Я буду говорить о стихах”. М., “Советский писатель”, 1973.

Bir dəfə Rəsul Rza rus dilinə tərcümə edilmiş bir şer gətirdi. Altında “Nigar” imzası olan bu şer mənim xoşuma gəldi. Rəsul dedi: - Bunu Bakıdan göndərmişlər - Sən bu şair Nigarı tanıyırsan? - Tanıyıram. O, şair deyil, şairədir. Nigar qadın adıdır. - Azərbaycanda onu necə qiymətləndirirlər? - Deyirlər ki, istedadlıdır. Biz şeri dərc etdik. Xeyli keçdikdən sonra mən öyrəndim ki, Nigar Rəsulun həyat yoldaşıdır. Arvadının imzasını özünün mübariz qəzetində görmək onun üçün nə qədər f ərəhli idi! Rəsula elə gəlirdi ki, Nigar da onunla birlikdə vuruşur, onu özü ilə çiyin–çiyinə duran hiss edirdi. Cəbhədə hər kəsə belə xoşbəxtlik nəsib olmur.

Cəbhə qəzetinə təyinat alaraq martda Kerçə gəldim. Səfərimin son mənzilinə, Tayquç kəndinə səkkiz kilometr vardı...Gecə yavər məni mənzilə gətirdi. Lermontovun “Taman”ındakına bənzər daxma qamış altında uyuyurdu... Rəsul Rza bizə fars dilində Ömər Xəyyamın şerlərini oxuyurdu və mən hərbi taleyimin qəribə dönüşləri haqqında düşünürdüm. Anlamadığım bir dildə füsunkar rübailər çəhrayı işıq içində bulaq suyu kimi axırdı. Selvinski sözləri başa düşməsə də şerin musiqisini heyranlıqla dinləyirdi, rus hərfləri ilə yazırdı. Axşamlar Rəsul qalın dəftərə sağdan sola ərəb hərfləriylə nə isə elə hey yazırdı...

Yaxşı yadımdadır, 1958-ci ilin sonunda Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Bakıda Füziliyə həsr olunmuş plenumu zamanı xaricdən yenicə qayıtmış Rəsul Rza cəmi bir neçə saat ərzində yenidən Moskvaya uçmağa, Füzulinin Moskvadakı təntənələrində məruzə etməyə və lazım olan vaxt geri qayıtmağa macal tapdı. Bu nədir – operativlik? Əlbəttə, təkcə operativlik deyil. Rəsul Rzaya belə vacib tapşırıq verən yoldaşlar əla bilirdilər ki, Azərbaycan mədəniyyətinin layiqli nümayəndəsi kimi məhz o, həmin tapşırığı qeydsiz – şərtsiz və parlaq şəkildə yerinə yetirə bilər.

Mən bir də Rəsul Rzanın poetik nəsillər arasındakı “Rabitə zabiti” kimi təmənnasız xidmətini, gənc şairlərə həmişə dostluq ehtirası ilə maraq göstərdiyini xatırlatmaq istəyirəm. Görün o, Bəxtiyar Vahabzadənin kitabına necə əla giriş sözü yazıb. Şəxsən mən bu gün Rəsul Rzaya cavan yoldaşlarını ruhlandırmaq, onları ədəbiyyata daxil etmək ehtiyacının daha tez-tez yaranmasını arzulamaq istəyirəm. Yəni bunu elə bütün Azərbaycan şairlərinə arzulayıram. Həm də təkcə Azərbaycan şairlərinə yox...

Мне хочется упомянуть также о бескорыстной службе Расула Рзы, как офицера связи между поэтическими поколениями, о его дружелюбном, пристрастном, всегда заинтересованном отношении к поэтической молодежи. Какое отличное слово предпослал он книге Бахтияра Вагабзаде, как хорошо очертил он воздействие, которое оказывают выступления Вагабзаде на аудиторию.

Прежде всего мне хочется сказать о том, что Расул Рза не только моложав внешне, но вообще очень молод для своих лет. Я знаю его больше двадцати пяти лет и настоящим свидетельствую, что за этот потрясающе долгий срок он очень мало изменился, на редкость мало!

Это внешнее, но за внешним стоит и внутреннее.

Творчество Расула Рзы отвечает его боевому характеру, его завидной молодости. В каждом лирическом его отрывке, в каждой строке можно узнать его почерк и голос, нервный, страстный, отчетливо отражающий живые чувства поэта, как отражает биение сердца кардиограмма.

Расула Рзу много критиковали. Редко кто столь часто подвергался резкой и суровой критике, ее ударам. Не будем скрывать, не всегда она была принципиальна и справедлива, далеко не всегда! Много здесь было недоразумений, результатов взаимного непонимания, ничем не вызванных наскоков, много, как говорится, бурь в стакане воды! Такие вещи, к сожалению, еще слишком часто случаются в нашей слишком эмоциональной и слишком подверженной неожиданным приливам и отливам среде. К чести Расула Рзы, надо сказать, что к любой критике он относился должно, с внутренним достоинством и по-мужски. Он не становился в позу кающегося грешника, не спешил признать за собою навязанные ему ошибки, но глубоко переживал и прорабатывал полученный урок, становясь сильнее и зорче, не обращая внимания на досадные мелочи. Он оставался предан до конца своему нелегкому и непростому труду, своему призванию и продолжал честно служить великому делу социалистической культуры.

Bu yaxınlarda əlimə Rəsul Rzanın çox ağıllı şerləri keçdi. Şair özü bilirmi görəsən bu şerlər nə qədər mürdik və dəqiqdir? Bu şerlər mənə fikirlərimi yekunlaşdırmağa kömək etdi.

Qoca dənizçi danışdı mənə-
Fikirli olur – dedi,
Mərkli olur – dedi,
Sirli olur - dedi,
Təmiz olur,
Kirli olur – dedi – dəniz.
Sonra da əlavə etdi:
İnsan kimi.

Qoca dənizçi “dəniz insan kimidir” – deyib, amma əlavə də edib: “Dəniz zaman kimidir”. Bu – dahiyanə əlavədir.

Poeziyanın mahiyyətini – vergi, zövq, həqiqi bədiilik prinsiplərini əhatə etmək dərəcəsində Rəsul Rza filosof – şairdir. O, yalnız doğma dilində yeni bədii forma yaratdığına görə deyil, həm də yalnız özünəməxsus şəkildə düşündüyü və duyduğuna, dünyanı və hadisələri dərk etdiyinə görə novatordur. Rəsul Rza yalnız adına görə deyil, mahiyyətinə görə də xalq şairidir. Bütün yaradıcılıq həyatı boyu o, Azərbaycan xalqının və yaradıcılıq ailəsində birləşmiş bütün xalqların sadiq oğlu olub və olacaq.

Əziz Rəsul Rza, sən bizə gərəksən, bizə sənin həqiqətin lazımdır. Çünki şairin həqiqəti – insanlığın həqiqəti – bizim nailiyyətimizdir. Sən bizə lazımsan. Ona görə ki, insanlara həyati, həyatsevər, həyatı təsdiq edən, bir sözlə, əsl incəsənət lazımdır, buna görə də gələcək üçün, ailən üçün, xalqın üçün, bütün xalqlar üçün, yer üzünün xeyirxah və yaradıcı adamları üçün özünü qoru.

Расул Рза скромно оценивает свой труд – как обыкновенную, простую, будничную работу, особенность своего быта. Но, может быть , он считает, что часы особого напряжения творческой воли столь свойственны, столь привычны каждому, что об этом и говорить не стоит. По мысли Пушкина, вдохновение потребно и математику. Еще бы! Когда же мы читаем стихи Расула Рзы, какими бы они ни были – эпическими, лирическими, сатирическими, - мы присутствуем при чуде вдохновения, этом прямом следовании неиссякаемой любви, уважении к жизни. В сочетании с глубокой идеей, богатым творческим опытом, безукоризненным умением вдохновение дает прекрасные плоды.

Deyə bilmərəm ki, Rsəul Rza ilə tez-tez görüşürdüm. O, müəllimlər nəslinə mənsub idi. Hərçənd gənc ədəbiyyat adamları heç də yaşca böyük olan hər bir şairi bu hörmətli nəslə daxil etmirlər, buna yalnız əsl sənətkarları layiq bilirlər. Rəsul Rza ən hörmətli və sevilən ağsaqqalların sırasında idi. O, ənənələri dərindən bilməklə yanaşı, ənənələri novatorluq ruhu ilə birləşdirə bilən nadir adamlardan biri, novatorluğu dərin ənənəvi biliklərlə uyğunlaşdıranlardan biri idi. O, başa düşürdü ki, yeni reallıq ifadə vasitələrinin yeniləşməsini tələb edir. 20-ci illərin futuristlərinin təkid etdikləri kimi bədii dilin əsaslı dəyişdirilməsini deyil (Rəsul Rza bu cərəyanı da qiymətləndirirdi), məhz yeniləşməni, tarixi varisliyin qorunması ilə yanaşı, palitranın zənginləşməsini vacib sayırdı. Milli və dünya poeziyasında çox düzgün orientirlər seçmişdi – Sabir, Mayakovski, Uitman. Danışıq intonasiyası poetik nitqi daha təbii edir, şeri muzey dəbdəbəsindən uzaqlaşdırır. Rəsul Rza poeziyasının bu nəzərə çarpan xüsusiyyəti haqqında sovet ədəbiyyatşünaslığında və bugünkü əbədiyyatşünaslıqda çox danışılıb. Mənim fikrimcə, şairin şer texnikası məsələlərini dal tarixi ilə əlaqələndirən nəzəri baxışlarından daha az söz açıblar. Türkoloqlar türk saitlərinin müasir vəziyyətini ulu dildən gələn ilkinliyini, qədimliyini yekdilliklə qəbul etmişlər və ilk dəfə buna şübhə ilə yanaşan dilçi deyil, yeni söz və ifadələrin yaradıcısı şair Rəsul Rza olmuşdur.

Rəsulun böyük istedadı, onun şerlərinin siyasi kəsəri dünyanın və insanın yeniləşməsi uğrunda mübarizəmizin məqsədlərinə sədaqətlə xidmət edir.

Şerin görkəmli ustası olan Rəsul Rza bütün Sovet İttifaqının oxucuları tərəfindən sevilir. Bundan sonra da ona həm poeziyada, həm də çox zəhmət tələb edən ensiklopediyanın nəşrində uğurlar arzu edirəm.

Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasının görkəmli simalarından biridir. O, qədim zamanlardan bəri ənənə halını almış şer formalarından fərqli olaraq, Azərbaycan poeziyasına yeni şer forması gətirmişdir. O, novator şairdir. Rəsul Rza yaradıcılığının xüsusi cəhəti dilinin təbiiliyi, rəngarəngliyi, müasir lirikaya xas olan incəlik və lakonikliyidir. O, fikir və zəka şairidir. Dolğun ideya və dərin məzmun onun şerlərinin əsasını təşkil edir.

Есть писатели, без которых невозможно представить их родную литературу, ее сегодняшний день и ее будущее. Расул Рза – счастливый человек, потому что его имя, несомненно, относится к этому числу.

Много лет считаю я себя испытанным и верным другом Расула, младшим по возрасту, но когда бы и где бы мы не встречались, он не давал почувствовать этой разницы в годах. Дело не только в его врожденной деликатности и такте, а в том, что любая встреча с ним - разговор о поэзии и с позиций поэзии. А при этом, конечно, анкетная памятка о дате рождения не имеет значения.

Расул Рза – прежде всего поэт, хотя он успешно выступал в разных литературных жанрах. Больше того, по моему убеждению, он вечно молодой поэт, молодой в своих творческих поисках, експериментах, смелых открытиях. А в такой древней, богатой традициями и великими именами поэзии, как азербайджанская, очень трудно сказать новое слово и сделать это так, чтобы не оборвалась нить традиций, не распалась цепь, связывающая наших современников с их великими предшественниками.

Mən Rəsul Rzanın şerlərini məmnuniyyətlə tərcümə edirəm. Rəsul Rza görkəmli Azərbaycan şairidir. O, Azərbaycanın klassik poeziyasına, xalq şerinə yaradıcılığının bütün kökləriylə bağlı olan xalq şairidir. Ancaq o, rus poeziyasından, dünya qərb poeziyasından çox şey öyrənmişdir. Mənim xoşuma gəlir ki, o, poetik formaların bütün müxtəlifliyindən istifadə edir, qafiyəli şer də yazır, sərbəst şer də, ağ şer də. O, öz gücünü daha çox sərbəst şerdə sınayır. Mən onun sərbəst şerlərini çevirəndə həmişə heyrət edirdim, şairin ən böyük, ən vacib, çox əhəmiyyətli mətləbləri çox sadə şəkildə deyə bilmək məharətinə heyrətlənməmək olmur. Onun poetik sözü adi danışıq dilimizə oxşayır və hətta şerinin gah qafiyəli, gah qafiyəsiz olması da canlı danışıq dilinə çox yaxındır. Belə sadəcəsinə əsas, ən böyük, ən vacib məsələlər barəsində bu qədər şeyi deyə bilmək – bunu yalnız böyük sənətkar bacarır.

Yevgeni Vinokurov
Mərkəzi Televiziyanın R.Rzanın 70 illiyinə həsr olunmuş verlişində çıxışı. 19 may 1980

Я с удовольствием переводил стихи Расула Рзы. Расул Рза – крупнейший азербайджанский поэт, поэт народный, связанный всеми корнями своего творчества с азербайджанской классической поэзией, с народной поэзией. Но он также учился у русской поэзии и мировой поэзии Запада. Мне нравится, что он пользуется своим разнообразием поэтических фоpм, он пользуется и рифмованным стихом, и стихом свободным, и белым стихом. Особенно много он использует свои силы в свободном стихе. Когда я переводил его свободный стих, всегда удивлялся, как он умеет сказать о большом, важном, об очень значительном необычайно просто. Его речь похожа на обычную разговорную нашу речь, и даже то, что стих его то рифмованый, то не рифмованый – очень близок к живой разговорной речи. Мне всегда это обстоятельство казалось большой художественной удачей поэта. При такой простоте сказать так много о главном, о большом, о нужном может только большой художник.

Евгений Винокуров.
Из выступления в передаче ЦТ,
посвященной 70-летию Расула Рзы.
19 мая 1980 г.

Rəsulun tərcüməçiləri haqqında nə demək lazımdır. Onların arasında Axmatova və Selvinski, Luqovskoy və Samoylov, Antokolski və Smelyakov, Adalis və Pavlova, Vinokurov və Kornilov, Morits, Aliker və çoxlu gənc şairlər var. Tərcümə ilə fəal məşğul olan rus şairlərinin az qala yarısı. Rəsul özü də Puşkini, Lermontovu, Nekrasovu, Mayakovskini çevirərək rus poeziyasına qiymətli hədiyyə vermişdir. Beləliklə, Rəsulun taleyinin misalında yeni tarixi birliyin, Sovet xalqının mühüm cəhətləri görünür.

Здесь уместно сказать о переводчиках Расула. Среди них Ахматова и Сельвинский, Луговской и Самойлов, Антокольский и Смеляков, Адалис и Равлова, Винокуров и Корнилов, Мориц. Алигер и очень много молодых – чуть ли не половина русских поэтов, активно занимающихся переводом. Отмечу, что все или почти все они – знакомые или друзья Расула. С одними он был на фронте, других переводил , третьим показывал Баку, с некоторыми изъездил полмира в составе советской делегации.

Рядом с ним работали сильные поэты, писавшие хорошо, но по – старому, с большой опорой на традицию, с меньшей оглядкой на современность.

Мне кажется, что присущий Расулу полемизм сказался в полном отказе от многовековой, столь присущей классической поэзии Востока традиции одического воспевания.

Я знал народного поэта азербайджана Расула Рзу на многих этапах его творчества – в его поисках, сомнениях, постоянном стремлении к совершенству. И сегодня я очень и очень рад поздравить его с присуждением ему высокого звания Героя Социалистического Труда. Это звание зарабатывается очень большим трудом и знаменует собой огромные успехи. В поэзии это означает глубину мышления, современное осмысление мира в самом широком его значении, поиски новых изобразительных средств, потому что движется язык, движется художественный образ, движется мышление, и только в новаторских поисках можно обрести более полное художественное выражение всех своих замыслов. Расул Рза этого добился, что осуществил, и сегодняшний его праздник – увенчание многих трудов, вдохновений и поисков. От всего сердца я желаю ему прежде всего здоровья и энергии. Все остальное при его опыте, при его таланте, при его исключительно добросовестном отношении к каждому слову и к каждой мысли приложится. Будем ждать новых произведений, новых книг, новых восхождений на очередные высоты, диктуемые жизнью вообше и жизнью литературы.

Сергей Баруздин
Из выступления в передаче,
посвященной 70-летию Расула Рзы,
по всесоюзному радио. 20 мая 1980 г.

У Расула Рзы не только в азербайджанской поэзии, но и в многонациональной семье советской поэзии есть свое заметное место. Он начинал, как ученик Маяковского, он шел в поэзию от высокой гражданственности и пришел к умудренности лирики. Но когда-то давным-давно, лет 30 тому назад, мне довелось переводить его поэму на русский язык. Я понял тогда два направления, две особенности его творчества, его поэзии. Во-первых, он сумел очень оригинально соединить в своем творчестве начало и лирический строй стиха. И во-вторых, он сумел также соединить восточную цветистость стиха и взрывную сдержанность русской поэзии. Это ему удалось. Он поэт широкого диапазона, и он верно служит не только своей родной азербайджанской поэзии, не только культуре своего родного языка. Он верно служит братству нашей советской поэзии в этой поэзии свое достойное место.

Михаил Дудин
Из выступления в передаче ЦТ,
посвященной 70-летию Расула Рзы.
19 мая 1980 г.

Mən dəfələrlə Nikolay Nikolayeviç Aseyevin Rəsul Rzanın adını hörmətlə çəkdiyini eşitmişəm. Söhbət müasir Şərqin ən görkəmli şairlərindən biri haqqında gedirdi. Rəsul Rza axtarış ənənələri ilə bağlı olan bir şairdir. Onun Azərbaycan poeziyasında rolunu haqlı olaraq Mayakovskinin rus, Pavlo Tıçinanın Ukrayna, Nazim Hikmətin türk poeziyasında rolları ilə müqayisə edirlər.

Salam əziz Rəsul Rza! Təəssüf ki, sizin ana dilinizi bilmirəm, odur ki, sizə məktubu rus dilində yazmalı olacam. Bu günlərdə “Nedelya”da sizin şerlərinizi oxudum. Bu sizin poeziyanızla mənim ilk tanışlığım idi. İndi, gurultulu sözlərdən qorxmayaraq, açıq deyə bilərəm – sizinlə tanış olduğuma görə xoşbəxtəm. Axı belə görüşdən yan da keçə bilərdim. Mənə gətirdiyiniz sevinc üçün sağ olun, əziz Rəsul Rza. Bizim Bolqarıstana, Sofiyaya gəlin.

Bizim şairəmiz Liy Seppel həqiqi mənada böyük şair olan Rəsul Rzanın ecazkar şerlərini eston dilinə çox gözəl çevirmişdir. Estoniya SSR-in Dövlət mükafatına layiq görülmüş həmin tərcümələr bizim respublikanın oxucularına R.Rza yaradıcılığının dərinlikləri ilə tanış olmaq və bu vasitə ilə şairin vətənini, xalqını tanımaq imkanı vermişdir.

Estonlar hələ özləri üçün qonşu latışların korifeyləri Raynisi açmamışlar. Amma biz, məsələn türk şairi Dağlarcanı mənimsəmişik. Yaxud həmçinin Kataloniyalı Espriunu. Yaxud həmçinin Rəsul Rzanın “Rənglər”ini. Türk xalqlarının dillərində Verlibrə - sərbəst şerə gəlincə, üç adı çəkməklə kifayətlənəcəm – Nazim Hikmət, Dağlarca, Rəsul Rza – bunların üçü də gözəl sərbəst şer yaradıcılarıdır. Bundan sonra niyə görə hələ kimsə iddia edir ki, bu şer sistemi türk dilləri üçün məqbul deyil.

Mən artıq bir il idi ki, Azərbaycan Dövlət Universitetində türk dili üzrə biliyimi zənginləşdirir və səylə azərbaycancanı öyrənirdim. Dostlarım, o vaxt gənc tələbə şairlər mənə hörmət və həyəcanla sizin barənizdə - öz müəllimləri haqqında danışırdılar. Olnar bilirdilər ki, kitablarınızı eston dilinə tərcümə etmək barəsində çox ciddi düşünürəm və bir gün xəbər verdilər ki, bizi bağa qonaq dəvət etmisiniz. Mənə elə gəlir ki, artıq şərq adətləri ilə bağlı bir qədər təcrübə toplamışam, buna görə də dərin ehtiramla salamlanması lazım gələn, şöhrət haləsi ilə əhatə olunmuş bir adamla görüşməyə hazıram.

Lakin, sən demə, heç bir halə, filan yox imiş, əvəzinə təmənnasız dostluq məhəbbəti, şərq qonaqpərvərliyi və təvəzökarlığı, Avropa erudisiyası və mənəvi bəşəri müdriklik, bir də diqqətlə qarşılaşdım.

Это было в Баку, в пору весенних дождей, четырнадцать лет назад. Я уже год проучилась в Азербайджанском государственном университете, пополняла свои знания турецкого языка, старательно изучала и азербайджанский.

Мои друзья, в то время молодые поэты – студенты, рассказывали мне о Вас с почтением и восторженностью как о своем учителе. Они знали, что я серьезно подумываю о переводе Вашей книги на эстонский язык, и однажды сообшили, что Вы приглашаете всех нас в гости. Я пологала, что уже накопила некоторый опыт восточных обычаев, и потому была готова встретить человека, окруженного ореолом почитания, которого следует приветствовать глубоким поклоном, непривычным для нас, северян.

Но никакого ореола не оказалось. Было непосредственное дружелюбие, были восточное гостеприимство и сдержанность, европейская эрудированность и общечеловеческая духовная мудрость. И интерес.

Я не помню, о чем мы в тот раз говорили. Видимо, о литературе. Не помню конкретных тем, точек зрения. Помню, что спросила у Вас разрешение перевести на эстонский язык книгу Ваших стихов, основную часть которой составил бы цикл “Краски”. То было наша единственная встреча. И мне очень жаль. Потому что именно с Вами мне позднее не раз хотелось посоветоваться, работая над переводами с азербайджанского (и некоторых других тюркских языков) на эстонский. Мне казалось, что именно Вы – тот человек, который сумеет сказать что-то важное для меня, касающееся литературы как Вашего народа, так и родственных ей литератур...

Rəsul Rzanın poeziyası qəlbimin dərinliyinə qədər məni sarsıtdı. Mən Azərbaycanın gözəlliklərini dərk etmək istəyirdim. Bu gözəlliyin bir hissəsini şairin qəlbində özünə məskən salmış baharda tapdım.

Mən ancaq onu deyə bilərəm ki, sizin novatorluğunuz müasir Azərbaycan şerində mühüm hadisədir. Bu səbəbdən sizin şerlərinizdən çoxu dünyanın qabaqcıl əsərləri ilə bir səviyyədə dayanır.

İran şairəsi Jalənin R.Rzaya göndərdiyi
29 sentyabr 1963–cü il tarixli məktubundan.

Mən sizə bizim yerli “La Provinsiya” qəzetinin 13 may nömrəsindən kiçik kəsik göndərirəm, burda sizin şerlə yazdığınız təbiətə aid ensiklopediyanın nəşr olunması haqqında məlumat verilmişdir. Sizə məktubumun məqsədi bu kəsiyi göndərməkdən başqa, həm də avtoqraflı bir kitabınızı əldə etmək istəyimdən doğulmuşdur. Yəqin ki, ispan dilində çıxmış kitabınız yoxdur (mən yalnız bu dildə oxuyuram). Amma siz mənə SSRİ xalqlarının hər hansı bir dilində olursa-olsun kitabınızı gönrdərə bilərsiniz, bu da mənimçün böyük sevinc olar. Çünki o kitabın üstündə sizin avtoqrafınız olacaq.

Sizə əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və yolunuz bizim adalara düşsə, sizə hər cür xidmət göstərməyə hazıram.

Telesforo Fuentes Suares
Kanar adaları. Las Palmas şəhəri. 21 may 1979–cu il.

“Biz San – Fransiskoda Amerika – Sovet dostluğu cəmiyyətinin açılışında iştirak edib, Vaşinqtonda Polrobsonun mənzil muzeyinə baxdıqdan sonra Nyu-Yorka yola düşdük. Nyu-Yorkun ən gözəl, səfalı parkının kənarında yerləşən bir muzeydə gördüklərim mənim qəlbimi iftixar hissi ilə doldurdu. Nyu-Yorkun ən iri milli muzeyinin beş mərtəbəsində nümayiş etdirilən ekspozisiyalara baxmaqdan yamanca yorulmuşdum. Oturub dincimi almaq istəyimin qarşısını ala bilmədim. Qrup yoldaşlarım məni yerimdən qaldırıb bir neçə otaqda ibarət olan “Millətlərin böyük zəkaları” zallarına çəkib apardılar və Rəsul Rza haqqında ətraflı məlumat verməyimi xahiş etdilər...Tahir Salahovun dövlət Tretyakov şəkil qalereyasındakı “Rəsul Rza” portretindən reproduksiya edilmiş bu şəkli L.N.Tolstoy, F.M.Dostoyevski və A.S.Puşkinin portretləri ilə yanaşı görəndə yorğunluğum canımdan çıxdı, ürəyim köksümə sığmadı”.

Əməkdar hüquqşünas, hüquq elmləri doktoru,
professor Məmməd Xələfov
“Çinar ömürlü şair”. “Ulduz” jurnalı, N 12, 1983.

Hər işinizin yaxşı olduğuna əminsinizsə belə, onu da bilirsiniz ki, elə bir gün gələ bilər – hər şey ürəyinizcə, arzunuzca olmaz. Heç birimiz qəfil ümidsizlik hissindən, birdən-birə bədbinliyə qapılmaqdan azad deyilik. Bax, belə anlarda imdadımıza şairlər, ürəklərin xilasediciləri çatır. Bax, belə anlarda köməyimizə böyük Sovet şairi Rəsul Rza gəlir. Hadisələrdən usananda, gələcəyə ümidiniz sarsılanda, dərhal bu heyrətamiz və ilhamlı sözləri - insan qəlbinin böyüklüyü haqqında sözləri oxuyun. Ancaq dörd şer. Amma onların hər biri ürək-dirək verməyin ən gözəl vasitəsidir. Ümidlərini itirmiş adamlara təklif edin, oxusunlar bu şerləri.

RƏSUL RZA NİGAR RƏFİBƏYLİ ( foto- kitab)

Nazim Hikmətin İtaliya qəzetinə verdiyi müsahibədən.

Интервью с Назымом Хикметом, взятое у него для итальянского журнала "Реальта Советика" журналис¬том Джованни Крино в январе 1963 года.

RƏSUL RZA
NİGAR RƏFİBƏYLİ
( foto- kitab)