Rasul Rza

Çevrə 8 əsr sonra qapandı. XII yüzildə Azərbaycanın söz zəfərləri qazanan ən böyük şairələri Gəncədə olmuşdu. Azərbaycanın və Şərqin ədəbiyyat tarixlərinə qələm zirvəsinə ucalanlar sırasında gəncəli Məhsətiylə Rəziyyənin adları düşmüşdü. XX yüzildə Azərbaycanın ən şöhrətli qadın şairləri sırasında gəncəli Nigar Rəfibəyli boyu vüqarla ucaldı. Olsun ki, gün yetişəcək Azərbaycanda bir zamanlar şairlərə, sənət adamlarına fəxri adlar, titullar verilməsi gələcəklilərə gülməli, məntiqsiz görünəcək. Lakin hər halda bu seçdirmə XX yüzildə vardı və həmin əsr boyunca Azərbaycanın onlarca, yüzlərcə qadın şairi arasında dördcə nəfərə "xalq şairi" adını qazanmaq qismət oldu. İkisi Güney, ikisi Quzey Azərbaycandan. Cənubdan - Mədinə Gülgünlə Həkimə Billuriyə, Şimaldan - Mirvarid Dilbazi ilə Nigar Rəfibəyliyə.

Dördünün də taleyi çətin, yolları aşırımlı olub. Xüsusən Nigarınkı.

Dördü üçün də şairlik yalnız ürəyi boşaltmaq, qəlbindəkiləri sözə döndərmək imkanı yox, cəmiyyətdə, mürəkkəb siyasi burulğanların tüğyan etdiyi mühitdə özünüxilas və özünütəsdiq girəvəsi olub. Dördü üçün də. Amma xüsusən Nigara.

O ailədə ki, Nigar Rəfibəyli doğulmuşdu, o soyadı ki, dünyaya gəlişiylə Nigar qazanmışdı, ona səadətli, rəvan, rahat bir yol vəd edirdi.

Babası Ələkbər bəy Gəncənin və bütöv Azərbaycanın ən ulu ağsaqqallarından idi. Rəfibəylilər qollu-budaqlı, köklü-köməcli bir nəsil idi. Həmin Ələkbər bəy vəfat edəndə Azərbaycan qəzetlərində ən seçkin insanlar bunu şanlı bir millət atasının vəfatı kimi mənalandırmışdılar.

Azərbaycan müstəqillik qazanıb üçrəngli bayrağını ucaldanda Rəfibəylilər yenə öndəydilər. İlk paytaxt Gəncə seçilmişdi və bu məsud müstəqilliyi Azərbaycana, Gəncəyə gətirən ilk müjdəçilərin idi.

Nigarın atası Xudadat bəy ilk müstəqil hökumətin ilk səhiyyə naziri olmuşdu, Gəncənin valisi seçilmişdi.

Bütün bunlar olanda Nigar hələ körpəydi, uşaqdı - anadan olmuşdu 1913-cü ildə.

Sonra bolşeviklər gəldilər, çox dudmanları kor qoydular, çox şərəfli nəsillərin axırına çıxdılar və dünənəcən gələcəyinə səadətlər vəd etdiyi Nigar dönüb oldu gələcəyin hər an yeni bədbəxtliklər və ağırdan ağır sınaqlar boyun olduğu bir zavallı.

Mövcud olduğu 7 onil boyunca sovet dövləti Rəfibəyliləri doqquz dəfə ən sərt repressiyalara məruz qoydu. Həbs etdi, sürgünlərə yolladı, güllələdi. Gözlədi ki, yeni Rəfibəylilər yetişsin, sonra eyni bəlaları onların başına gətirdi. Rəfibəylilərin iri dəstəsi isə İrana, Türkiyəyə mühacirət etdi. Təntənəsini başlamış, sonralar öhdəsindən gəlmək dünya üçün müşkülə çevriləcək Şər imperiyasının caynağından qurtulmuş mühacir Rəfibəylilər xaricdə də rahat yaşaya bilmədilər. Təqiblər orda da davam etdi. Rəfibəylilər izi itirmək üçün Türkiyədə 3 müxtəlif soyadla ömür sürdülər - Arran, Sayqın, Əsgəran. Sovet İttifaqında qalanlar da bəyliklərini, Rəfi-bəyliliklərini gizlətmək üçün Rəfiyev oldular, Rəfizadə oldular, Babayev oldular, Kərimli oldular...

Sonradan taleyini bağlayacağı Rəsul Rzadan fərqli olaraq o, Bakıya özxoşuna gəlməmişdi, şöhrət ardınca, özünüifadə məqsədiylə can atmamışdı.

Adının yanında şərəfli və ləkəli soyad, üzərində "xalq düşməni" damğası olan bir yeniyetmə qız ədəbiyyat aləminə atılırdı və hər sözü üfürə-üfürə deyən xəfiyyə ruhlu sovet gerçəkliyi içərisində belə bioqrafiya ilə söz mühitinə gələrək özünü təsdiq etməkdən ağlasığmaz istək təsəvvür etmək çətindir.

Sovet hökuməti laxladığı, dağıldığı son çağlaracan Rəfibəylilərlə ədavətini kəsmədi - bu isə Nigar Rəfibəylinin bütöv ömrünü əhatə edən bir yol demək idi.

Bu uzun və məşəqqətli yolu Nigar xanım başacan vüqarla, qeyrətlə, hünərlə addımladı.

Bir ideoloji düşmən ailəsi üçün ən yolverilməz peşə ilə məşğul oldu, şairlik etdi, hər zaman göz önündə oldu və xalq şairi adına layiq görüldü.

Bu titul Nigar Rəfibəyli üçün sadəcə şairliyinə verilən qiymət, rejim tərəfindən, dövlət sarıdan nəslinə, ata-babasına verilən ən böyük bəraət idi.

1931-ci ildə, o çağkı Azərbaycan ədəbi gəncliyinin toplaşdığı əsas mərkəzlərdən olan "Maarif evi"ndə biri Göyçaydan, digəri Gəncədən gəlmiş iki gənc, Rəsulla Nigar ilk dəfə rastlaşdılar, toyları çox sonra - qara ayaqlı 1937-nin fevralında olsa da, elə ilk rastlaşdıqları ildən qovuşdular. Qovuşdular və yarım əsr birgə oldular. Birgə addımladılar, birgə mübarizə apardılar. Və heç birinin sevmədiyi rejim onları yalnız öləndən sonra ayıra bildi. Rejim Rəfibəylilərdən son intiqamını aldı, Rəfibəylilərə son pisliyini etdi. İmkan vermədi ki, Rəsulla Nigar eyni məzarlıqda yanaşı uyusun.

O məzarlıqda ki, orada Mirzə Cəlillə Həmidə xanım yanaşıdır, o məzarlıqda ki, orada Üzeyir bəylə Məleykə xanım yanaşıdır.

Rejim Nigar xanımı yalnız üzdən qəbul edibmiş, içərisində onu elə düşmənləri, arzu etmədikləri sırasında saxlayırmış.

Və təsəvvür edin, bu uzun yarım əsri bunca qart bir düşmənin hakimiyyəti altında yaşayaraq namuslu ədəbiyyat adamı olmaq nə qədər mürəkkəb, həm də nə qədər təhlükəli, riskli bir yol gedişiymiş.

Nigar xanım az yazmayıb. Şerlər, poemalar, nəğmələr yazıb, tərcümələr edib, publisistikayla məşğul olub.

Amma o potensial ki, Nigar xanımda vardı, bunlardan on qat, yüz qat artıq əsərlər doğura bilərdi - həm sayca, həm də xüsusi çəkisiylə.

Anar Nigar xanımın bir yandan da ailə qayğılarına büründüyünü, ərinin, uşaqlarının, nəvələrinin yükünü çəkdiyini, ona görə də özünün, atasının hər yazılmış yeni əsərinin anasının yazılmamış əsəri olduğunu etiraf edir. Olsun ki, bu sözlərdə haqq var. Amma siyasi maneələr, dövrün və taleyin yaratdığı göz qıpıqlığı olmasaydı, Nigar xanım çəkdiyindən artıq ailə qayğıları çəkə-çəkə indiki irsindən neçə qat artığını ortaya qoya bilərdi.

Dörd bir ətrafı Nigar Rəfibəyli üçün mövzular təklif edirdi. İki daş arasında, çəngəl-bıçağın, qab-qacağın içindən də şerə döndəriləsi həqiqətləri tapırdı, yazırdı. "Mətbəx şerləri"nin sadə və gözəl örnəyi isbat üçün yetməzmi?

Bütün günü yu, sil,
      bişir, düşür,
Birinin qismətinə
      yüksək masa arxasında oturmaq,
Birinin qismətinə
      qab-qacaq yumaq düşür...
Nə zərər,
Bəzən yüksək məclislərdən
      daha parlaq,
      daha təmiz olur
Adi mətbəxlər...

Nigarı az yazmaq zorunda qoyan nə məişət qayğıları idi, nə mətbəx divarları. İlk növbədə siyasi hürkülər idi ürəyindəkilərin onda birini üzə çıxmağa qoymayan.

Axı Nigar yazdığı hər kəlməyə şübhəcil rejimin əl altından daimi nəzarət etdiyini anlayırdı. Ona görə də çöldəki bütün senzorlardan daha oyaq, daha kəskin senzor həmişə öz içərisində olmalıydı.

Sovet rejiminin Rəfibəylilərə və Azərbaycana etdiyi ən böyük pisliklərdən biri də bizi Nigar Rəfibəylinin yazıla biləcək neçə-neçə işıq dolu əsərindən məhrum etməsi oldu.

Heykəl də qoymayın şairə vaxtsız,
Zaman sınağından qoy qalib çıxsın.
Nə oxucu ona söyləsin baxtsız,
Nə dövran uçurub heykəli yıxsın.

Qəlblərdə yaşasın onun heykəli,
Şeri məşəl kimi illəri yarsın.
Gələcəyin xoşbəxt nəsillərinə
Əsrindən, dövründən salam aparsın.

Nigar Rəfibəylini həyat yolunun, sənət yolunun lap başlanğıcında doğma Gəncəsindən sürgün etmişdilər. Mərdanə yaşadığı ömrə taleyin son mükafatı kimi Nigar bu əziz şəhərə, atasının, anasının, babalarının, nənələrinin şəhərinə XX yüzilin bitəcəyində heykələ dönərək qayıtdı.

Nigar Rəsula, Rəsul Nigara çoxlu şerlər həsr ediblər. Amma Rəsul Rzanın Nigara 1957-ci iidə, toy axşamlarından 20 il keçərkən səfərdən - Moskvadan yolladığı bir teleqram da qalır və o teleqram da elə şer kimi bir şeydir.

İyirmi il əvvəl, boranlı bir fevral günü biz səninlə əl-ələ verib həyatın mürəkkəb, çətin yollarına çıxdıq. Bu iyirmi il boyunda bütün sınaqlardan keçib mətanəti sarsılmayan ruhun, şəfqəti azalmayan qəlbin, hərarəti soyumayan mərd əllərin üçün sağ ol!

Əgər günlər geriyə varaqlansa, gəncliyim qayıtsa idi, inan ki, mən ömrümü yenə səninlə bağlayar, həyatın daha çətin yollarında, tərəddüdsüz səninlə əl-ələ verib gedərdim. Qoy üç sevimli balamızın sevinc və səadəti gələcək günlərimizi bəzəsin. Qoy məhəbbətimizin hərarəti onları hər cür fırtınalardan qorusun.

RƏSUL RZA NİGAR RƏFİBƏYLİ ( foto- kitab)

RƏSUL RZA
NİGAR RƏFİBƏYLİ
( foto- kitab)