Xatirələr

 


Rəsul Rza haqqında
məqalələr, çıxışlar


Məmməd Arif “Vəfa”

Hərbi xəstəxanadan yenicə çıxmış kapitan Bahadır vağzalda öz arvadı Vəfanı səbrsizliklə gözləyir. Vəfa öz sevgili ərinin görüşünə gəlməlidir. Lakin Vəfa gecikir. Bahadırın intizarı şübhəyə çevrilir. O, hələ yaralı ikən arvadına məktublar yazdığını xatırlayır. Şikəst bir adamla yaşamağın gənc bir qadın üçün çox da sevindirici olmadığını düşünür. Vəfa isə hələ də gəlmir. Bahadırın şübhəsi getdikcə artır, onun "sınağı" öz nəticəsini verir. O, "vəfasızlıqla" üz-üzə gəldiyinə, məhəbbət qapılarının üzünə bağlandığına inanaraq yenə də qatarla geriyə — cəbhəyə qayıdır.

Əzizbəyov adına ADDT-da bu günlərdə tamaşaya qoyulan "Vəfa" dramasının ilk səhnəsi aldadırılaraq ərinin görüşünə gecikmiş Vəfanın peşimançılıq nidaları ilə bitir.

Müqəddəs vətən uğrunda canını və qanını əsirgəməyən fədakar döyüşçü, hansı rütbəyə malik olursa-olsun, nə cür cəbhə və döyüş şəraitində yaşayırsa-yaşasın o, gözəgörünməz möhkəm tellərlə cəbhə arxasına bağlıdır. Onum ürəyinin böyük bir hissəsi, uğrunda qan tökdüyü vətən, ailə, ata-ana və sevgili üçün döyünür. Döyüşçü öz ata-anasından, öz arvadından, qızından sevindirici məktub alarkən, böyük vətən qalasının sarsılmazlığına inandığı kimi, məhəbbət, vəfa və namus qalasının da sarsılmazlığına, tökülən qanların hədər getmədiyinə inanır. Vəfalı arvad cəbhəçinin ən yaxşı döyüş yoldaşıdır.

Rəsul Rzanın ilk draması olan "Vəfa" bu böyük həqiqəti bizə bir daha xatırladır. Bu həqiqəti çox mürəkkəb və müharibənin çətinlikləri ilə əlaqədar olan bir şəraitlə təsvir edən müəllif öz dramasının əsas intriqa xəttini Bahadırın şübhələri əsasında qurmuşdur. Kapitan Bahadırla Vəfa arasındakı məhəbbət VƏ səmimiyyət çox təmiz və möhkəm olduğu halda, Minnetov kimi vətən xainləri öz çirkin əlləri ilə bunu ləkələməyə və sarsıtmağa çalışırlar.

Müəllif drammanın baş qəbrəmanı olan Bahadır əsərin əsas hərəkətverici bir obrazına çevirmişdir, Bahadır sevən və həssas bir adamdır. Geniş hiss və həyəcana malik olan bu geniş qəlbli qəhrəman Vəfanın “Vəfasızlığını” bir faciə kimi yaşayır. Bahadır bütün şübhələrinə baxmayaraq, yenə də Vəfanı sevir və bir an belə olsun onu xəyalından çıxarmır. Bahadır Xasayla bərabər, düşmənin qüvvətli hücumuna qarşı durarkən Vəfa haqqında verdiyi suallara Xasaydan müsbət cavablar aldıqca həvəslənir, qüvvət və cəsarəti birə on artır. Vəfanı itirmək fikri onun iztirablarını, tapmaq fikri isə sevincini artırır. Məhəbbət və vəfa onun üçün dərin bir ehtiyaca çevrilmiş yüksək və əzəmətli hisslərdir. O, axıra qədər bu hisslərlə yaşayır, mübarizə aparır və qalib gəlir.

Rəsul Rza "Vəfa" əsərində bir çox maraqlı obraz və səhnələr yarada bilmişdir. Xüsusilə yadda qalan və diqqəti cəlb edən, tamaşaçılara böyük təsir bağışlayan səhnələr Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq döyüşlərini əks etdirən səhnələrdir. Bu səhnələrdə serjant Xasay Bahadırla çiyin-çiyinə mübarizə aparır və yaralı halda faşistlərə əsir düşərkən belə böyük bir mətanət və mərdlik göstərir. Rəsul Rza müharibə günlərində yazdığı vətənpərvər şerləri, canlı qəhrəmanlıq epizodları və hekayələri ilə oxucularımıza çox yaxşı tanışdır. O, xalqımızın vətən müharibəsi döyüşlərindəki qəhrəmanlıqlarını təsvir edərkən inandırıcı, bədii obrazlar yarada bilir və yaratmışdır. Serjant Xasay bu qəhrəmanlığın -ümumiləşdirilmiş, gözəl bir timsalıdır. Xasay öz iradəsi və mənəvi möhkemliyi ilə alçaq faşist cəlladlarına qalib gəlir, əyilmir, dözülməz işgəncələrdən inildəmir, ölüm dəqiqələrində belə vətənə olan sonsuz məhəbbət və sədaqətini ifadə edən təşəbbüskarlığını itirmir. Onun Bahadırla son vidalaşması əsərin unudulmaz, dərin həyəcan doğuran müvəffəqiyyətli səhnələrindəndir.

Xasayın anası Ülkər xala Azərbaycan qadınlığının təmiz ruhunu, saf xalq hikmətini, onun geniş və mətanətli qəlbini ifadə edən canlı bir obrazdır.

"Vəfa" dramasında əsas yeri qəhrəmanların daxili hiss və həyəcanları ilə birlikdə cəbhə ilə arxanın böyük səhnələri, uzaq arxadakı həyat və məişət səhnələrinin təsviri tutur. Biz burada, cəbhə ILƏ arxanın, hətta bir-birindən çox uzaq olduğu zaman belə bağlı olduğunu, bir hava ilə tənəffüs etdiyini görürük. Biz burada hadisələrin fonunda Azərbaycan xalqının ən gözəl xüsusiyyətlərindən olan etibar və vəfa hissinin böyük əzəmət və qüdrətini görürük.

Əsərin belə iki planda verilməsi, heç şübhəsiz, bir sıra kompozisiya və quruluş çətinliklərinə səbəb olmuşdur. Eyni adamların gah cəbhədə, gah arxada görünməsi, məktubla əlaqə yaradılması və bəzən kiçicik bir əlaqə və rabitə üçün böyük bir şəklə yer verilməsi, bəzi obrazların tamamlanmaması hallarına baxmayaraq, əsərdə möhkəm bir ideya və bədii vəhdət vardır. Bütün hadisələr vətənə sonsuz sədaqət, düşmənə qızğm nifrət ideyası ətrafında birləşir, “Vəfa”nın əsas ictimai-bədii əhəmiyyəti də bundadır.

Lakin əsərin hər yeri eyni dərəcədə nüvəffəqiyyətli deyildir. Xüsusilə müsbət obrazlardan İntizarın və Muğan müəllimin bədii cəhətdən az işləndiyi hiss olunur. Şairə İntizar, sağlam düşüncəli, həssas və möhkəm iradəli bir adamdan artıq xəstə əhval-ruhiyyəli və qəribə bir adamdır. O, şairə deyil, bir aşiqdir və onun faciəsi də öz eşqini ürəyində gizli saxlamasındadır. İntizarın könüllü olaraq cəbhəyə getməsi və "hanı mənim ulduzum?" — deyə sayıqlayaraq fədakar bir qəhrəman kimi məhv olması təsirli olduğu qədər də, dumanlı və anlaşılmazdır.

Muğan müəllim namuslu bir sovet ziyalısı obrazıdır, daha doğrusu, müəllifin fikrincə belə olmalıdır. Lakin Muğan belə çıxmamışdır. O, təcrübəli və namuslu bir alimdən çox deyingən bir qocanı xatırladır. İstər elmi işçi hazırlığındakı və istərsə bostançılıqdakı nöqsanlardan danışarkən dediyi ağıllı sözlər ümumi dialoq içərisində məntiqi bir yer tuta bilmir.

Əsərin quruluşu üzərində çalışmış teatrın bədii rəhbəri Adil İskəndərov və rejissor Ə.Şərifov yoldaşların müvəffəqiyyətli yaradıcılıq işleri aydın hiss edilməkdədir. "Vəfa" təsirli, maraqlı və vətənpərvərlik ruhu ifadə edən bir tamaşadır. Lakin. rejissorlar bəzən müəllifə güzəştə getməklə bədii səhnə təsirini zəiflədən hallara yol vermişlər. Bunu dialoqlardakı təkrarlarda və qənaətsizliklə işlənmiş uzun yerlərdə (İntizarın fəryadları, Bahadırın xəstəxanadakı sayıqlamaları və sairə) daha tez gözə çarpır.

Artistlərin oyununa gəlincə Bahadır rolunda Rza Əfqanlının, Vəfa rolunda Hökümə Qurbanovanın, Ülkər xala rolunda Mərziyə xanımın, Xasay rolunda Mövsüm Sənaninin canlı və ehtiraslı oyunu qeyd edilməlidir. Hökümə Qurbanova məsuliyyətli rolu müvəffəqiyyətlə ifa edir. Hiyləgər və ikiüzlü vəkil Minnətov obrazını yaratmaq üçün Ə.Ələkbərov təbii və inandırcı vasitələr tapmışdır. Lakin onun ilk səhnədəki şübhəli yerişi və danışığı bir qədər münasibətsiz çıxır. Vəsfıyyə rolunda Ə.Sultanova çox yaxşıdır. Təəssüf etmək lazımdır ki, Vəsfiyyəni çox asanlıqla "tərbiyələndirənlər” bu obrazın bədii qiymətini əskiltmişlər.

Həmişə olduğu kimi N.Fətullayev yenə də öz dərindən düşünülmüş müvəffəqjyyətli bədii tərtibatı ilə diqqəti cəlb edir. Döyüş səhnələrində verilmiş zəngin və qanlı Qafqaz mənzərələri xüsusilə təsirlidir. S.Rüstəmov lirik və döyüşkən bir ruhda yazılmış musiqisi ilə tamaşaçılarda xoş bir təsir oyadır.

ADD Teatrı böyük vətən müharibəsi günlərində müasir mövzuda yazılmış bir sıra səhnə əsərlərini bacarıqla tamaşaya qoyur və vətən müharibəsi günlərindəki mədəni-tərbiyəvi vezifəsini şərəflə yerinə yetirir. Rəsul Rzanın "Vəfa" draması azərbaycanlıların bilavasitə döyüşdə iştirakını, misilsiz sədaqət və qəhrəmanlığını, onların vətənpərvərliyini təsvir etmək etibarilə o biri əsərlərdən xeyli fərqlənir. Vətənə məhəbbət və etibarı, arxa ilə cəbhənin birliyini, sovet vətəndaşlarının gərgin hiss və duyğularını, faşist qəsbkarlarına qarşı tükənməz nifrətini ifadə edən "Vəfa" həqiqətən teatrımızın müvəffəqiyyətli müdafiə tamaşalarındandır.

"Kommunist" qəzeti, 18 may, 1943.

 

 

 
     
 

Layihənin iştirakçıları